E DREJTA PËR TË JETUAR, KONCEPTI, KARAKTËRISTIKAT,
DISPOZITAT E KEDNJ.
MSC.ILMA BICI
Lektore
UNIVERSITËTI
‘BEDER’
`E drejta për jetën është padyshim e drejta më e
rëndësishme njerëzore, nga gëzimi i së cilës burojnë dhe një sërë të drejtash
të tjera themelore të ndërvarura. Ajo përbën një të drejtë të padelogueshme, të
pandashme e të patjetërsueshme, të lidhur ngushtë me qënien njerëzore.
E drejta për jetën, është e lidhur thelbësisht me një
kapacitet të qënies për të mbajtur preferencat, të cilat janë të lidhura thelbësisht
me një kapacitët të qënies, së të ndjerit dhimbje dhe vetplotësim[2].
Pa gëzimin e të drejtës për të jetuar nuk do të kishin
kuptim të drejtat e tjera. E drejta për të jetuar është e vetmja e drejtë e
parashikuar në KEDNJ, ku gjykata mund të investohet edhe nga të afërmit e
viktimës. Ky përbën një dallim të rëndësishëm nga të drejtat e tjera. Për shkak
të rëndësisë së saj të padiskutueshme, e drejta për jetën gëzon një mbrojtje të
posaçme nga mekanizmat dhe instrumentat kombëtar dhe ndërkombëtar. Një sërë
traktatesh ndërkombëtare kanë sanksionuar të drejtën për të jetuar si,
Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut, “Kushdo ka të drejtën e jetës,
lirisë dhe sigurisë”, gjithashtu
neni 6 i Paktit Ndërkombëtar mbi të Drejtat Civile dhe Politike, neni 4 i
Kartës Afrikane të Drejtave të Njeriut dhe Popujve etj.
Në fushën e mbrojtjes së këtyre të drejtave, një
instrument me shumë rëndësi është edhe Konventa Europianë e të Drejtave të
Njeriut, e cila është nënshkruar në Romë në 04.11.1950 dhe ka hyrë në fuqi në
03.09.1953. Kjo konventë nuk është
thjesht një katalog deklarativ të drejtash. Që në kohën kur Këshilli i Europës
ishtë ende në hapat e parë të krijimit të tij Komitëti i Çështjeve Ligjore dhe
Administrative paraqiti Raportin Teitgen, sipas të cilit del e qartë se karakteristikë
kryesore e konventës, nuk është gama e të drejtave që përmbledh, të cilat janë
të drejta universale të parashikuara dhe në akte të tjera ndërkombëtare, por
aspekti i ‘imponimit” ndaj shteteve anëtare të detyrimeve negative dhe pozitive
në favor të mbrojtjes së të drejtave të njeriut, pasi në bazë të Koventës
shkelja e të drejtave të njeriut është gjithmonë çështje ndërkombëtare.
Mbrojtja që KEDNJ siguron për të drejtat e njohura nga
ajo, përfshirë këtu të drejtën e jetës, shihet në dy këndvështrime:
- Mbrojtje vertikale.
Në lidhje me mbrojtjen vertikale duhet të theksojmë, se shteti
është përgjegjës për veprimtarinë e gjithë mekanizmave dhe organëve të tij. Për
rrjedhojë, ai ka detyrimin që të garantojë të drejtën e jetës së çdo përsoni
gjatë ndërhyrjeve të ndryshme të organeve të tij. Pra, në çdo moment kur një
individ ndodhet nën kujdesin e shtetit (të një prej organëve të tij), shtetit i
lind detyrimi të garantojë mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të këtij përsoni,
përfshirë këtu edhe të drejtën e jetës. Pavarësisht nga përiudha kohore që
individi kalon nën kujdesin e shtetit (vuajtja e një dënimi në burg, shtrimi në
spital, kryerja e një detyre me shërbim, etj), shteti ka detyrimin të sigurojë
dhe garantojë të drejtën e jetës së këtij përsoni, pavarësisht nëse ekziston
apo jo dokumentacioni, se ky individ ka qenë në mbikqyrjen e shtetit, para apo
pas zhdukjes së tij.
2.Mbrojtja horizontale.
Pavarësisht se është e pamundur që shteti të parashikojë
në çdo moment sjelljet shoqërore apo individuale, në rrethana të ndryshme, ai
ka detyrimin të parashikojë si shkelje penale, sjellje të një rrezikshmërie të
caktuar shoqërore, të cilat cënojnë jetën e personit, duke vendosur edhe
sanksionet përkatëse.
Ky detyrim i shtetit vlen jo vëtëm për sanksionimin e
këtyre veprave penale në legjislacionin material, por edhe në parashikimin që
bëhet në legjislacionin procedural të shtetit, se si këto cënime të jetës do të
hetohen, gjykohen dhe se si do të ekzekutohen dënimet përkatëse, të dhëna në
përfundim të gjykimeve.
Hetimi, gjykimi dhe dënimi i autorëve të veprave penale
duhet të jetë real, efektiv, në proporcion me shkeljen e kryer dhe të shërbejë
për realizimin e parandalimit të posaçëm e të përgjithshëm të këtyre veprave.
Çdo shtet europian që ka ratifikuar KEDNJ ka detyrimin që
legjislacionin e tij material dhe atë procedurial t’i përshtasë me parashikimet
e KEDNJ. Legjislacioni penal shqiptar i ka parashikuar veprat penale kundër
jetës në Kreun II të Kodit Penal (nenet 79-90).
Është e qartë, se vetëm ngritja e këtyre shkeljeve në
nivelin e veprës penale dhe parashikimi i sanksionëve në lidhje me to nuk është
e mjaftueshme për të parandaluar cënimin e së drejtës së jetës. Shteti në çdo
rast ka mundësi për të kontrolluar dhe parandaluar situatat kur paraqitet një
rrezik real dhe i drejtpërdrejtë kundër një apo disa individëve. Në çdo rast,
ky rrezik duhet të jetë i njohur nga organët shtetërore, të cilat duhet të
marrin masat e nevojshme operative për ta shmangur atë.
Megjithatë, mundësia e ardhjes së pasojave dhe masat e
marra (apo që duheshin marrë) prej organeve shtetërore, do të vlerësohen rast
pas rasti, pasi mënyra e sjelljes së njerëzve, apo mundësia e shkaktimit të vdekjes
si rezultat i veprimeve të rrethanave të tjera, nuk mund të parashikohet në të
gjitha rastet. Nëse do të pranonim të kundërtën, do ta vendosnim shtetin
përpara një pamundësie reale për mbrojtjen efektive të së drejtës së jetës në
praktikë.
Një rast i parashikuar nga legjislacioni shqiptar është,
Ligji Nr.9205, datë 15.03.2004 “Për mbrojtjen e dëshmitarëve dhe
bashkëpunëtorëve të drejtësisë,” i cili
parashikon si “gjendje rreziku”
gjendjen aktuale, konkrete dhe serioze, për shkak të së cilës personit të
mbrojtur i rrezikohet jeta, shëndeti, të drejtat dhe liritë themelore të
parashikuara nga ligji, si dhe prona e të drejtat e lidhura më të. Neni 8 i po
këtij ligji përcakton, se zbatimi i masave të posaçme të mbrojtjes se
dëshmitarit të drejtësisë, vendoset vetëm nëse ai ndodhet në gjendje rreziku
aktual, konkret dhe serioz, është i përshtatshëm për t’u përfshirë në këto masa
dhe me kusht që me vullnetin e vet të lirë, pranon dhe merr pjesë aktivisht në
zbatimin e tyre.
Pra, nga pikëpamja horizontale, shteti ka detyrimin për
sigurimin e një mbrojtjeje të të drejtave në aspektin procedurial.
Konventa Europiane e të drejtave të njeriut ka garantuar të drejtën për të
jetuar në nenin 2 të saj, në prot. Nr.6 dhe 13 të saj, ku vihet re mjaft qartë
rëndësia e të drejtës për të jetuar,si e drejta bazë nga ku nisin dhe të
drejtat e tjera. Duke bërë një analize të këtyre neneve, konstatojmë se :
Askujt nuk mund t’i privohet qëllimisht jeta, me përjashtim të rastit kur zbatohet
një vendim me vdekje,
i dhënë nga një gjykatë, kur krimi ndëshkohet me këtë dënim nga ligji. Dënimi
me vdekje hiqet, askush nuk mund të dënohet me një ndëshkim të tillë dhe as të
ekzekutohet.
Një shtet mund të parashikojë në legjislacionin e tij dënimin me vdekje për
aktet e kryera në kohë lufte ose rreziku shumë të afërt të luftës, një dënim i
tillë do të zbatohet vetëm në rastet e parashikuara nga ky legjislacion dhe në përputhje
me këtë legjislacion.
Ky shtet do t’i komunikojë Sekretariatit të Përgjithshëm të Këshillit të
Europës dispozitat përkatëse të legjislacionit në fjalë.
MBROJTJA E TË DREJTËS PËR TË
JETUAR NË PLANIN SUBSTANCIAL DHE PROCEDURIAL
Gjykata Europiane
nenin 2-të të Konventës, e ka analizuar si në planin substancial ashtu dhe në atë
procedurial. Plani subsatancial është detyrimi i shtetit, veç rastit kur është
absolutisht e domosdoshme, për të mos përdorur forcën që mund të sjell në
privimin e jetës, ndërsa plani procedurial është kuptuar përgjithësisht në
detyrimin e shtetit në kryerjen e hetimeve të gjithanshme për zbardhjen e
vrasjeve, sidomos kur ato kryhen nga pjestar të forcave të armatosura. Kushti
substancial është i pavarur nga ai procedurial në kuptimin që gjykata ka
konstatuar shkelje të nenit 2 në planin
substancial e jo procedurial (çështja MCCAIN
vs M.B[3]),
ose ka konstatuar shkelje të kushtit procedurial e jo substancial në rastë të
tjera (çështja KAYA vs TURQISE[4]).
Mendoj
se në thelb, e drejta e jetës
është një e drejtë negative, pra çdo person e gëzon atë individualisht pa
ndërhyrjen e shtetit. Megjithatë shteti si garant i respektimit të të drejtave
ka dhe detyrimin pozitiv në përfeksionimin e një sistemi ligjor në mbrojte të
jetës së njerëzve. Ky detyrim rrjedh jo vetëm nga neni 1 i konventës por dhe në
analizë të nenit 2 të saj kur afirmon se e drejta
e jetës mbrohet me ligj. Autoritet
vendase kanë për detyrë kryesore të garantojnë të drejtën e jetës duke ngritur
një legjislacion penal efikas, me qëllim ndalimin e cënimit të individit. Në çështjen
Osmanë kundër Anglisë, gjykata ka
argumentuar se i takon shtetit të marrë paraprakisht masa praktike për të
mbrojtur individin, jeta e të cilit rrezikohet nga veprimet kriminale të
individëve të tjerë. Ajo që lidhet drejtpërdrejt me Nenin 2 të KEDNJ, është
momenti i mbarimit të së drejtës së jetës. Nga pikëpamja mjeksore, “Vdekja është një proces biologjik, që nënkupton
pushimin e funksionëve jetësore të organizmit, pas të cilit vjen menjëhrë
shuarja e veprimtarisë së indeve dhe qëlizave të organizmit të njeriut”[5].
Nga pikëpamja biologjike, momenti kur personi
konsiderohet se ka vdekur dhe nuk ka më asnjë parametër fizik për t’u rikthyer
në jetë, është momenti në të cilin vdes truri.
Shkaqet të cilat çojnë në arritjen e këtij momenti janë
të ndryshme. Pikërisht, mënyrat e vdekjes tregojnë nëse është cenuar apo jo neni
2 i KEDNJ.
Diskutimi i shtruar në çështjen “Pretty kundër Mbretërisë
së Bashkuar” ishte, nëse e drejta për të jetuar përfshin edhe të drejtën për të
vdekur. Në rastin konkret personi ishte në një stad të tillë të sëmundjes ku
pavarësisht nga pamundësia e saj e plotë fizike, aftësia e tij intelektuale për
të marrë vendime ishtë e pacënuar.
Në këtë rast, GJEDNJ afirmoi se e drejta për të zgjedhur
nëse personi donte të jetonte apo jo, ishte një e drejtë e karakterit ngushtësisht
personal dhe i përkistë vetëm personit, e jo ndonjë tjetri. Me këtë vendim GJEDNJ
garantoi indirekt edhe të drejtën “për të vdekur”.
Një çështje me rëndësi dhe që është shpesh objekt i diskutimeve të
shumta, është çështja e të drejtës për të jetuar e fetusit.
Mundësitë e diskutuara në lidhje me pyetjen nëse kemi apo jo shkelje të nenit
2 të Konventës në lidhje me abortin përmblidhen në tre pikëpamje:
·
neni
2 nuk e mbulon fare të drejtën për të jetuar,
·
ose
e njeh me disa kufizime
·
ose i jep fetusit një të drejtë absolute
për të jetuar.
Duke iu referuar qëndrimit të mbajtur nga
jurisprudenca gjyqsore është përjashtuar pranimi i të drejtës absolute të
fetusit për të jetuar. Nëse do të pranohej kështu, atëherë do të ekzistonte
mundësia e cënimit të së drejtës për të jetuar të nënës, në rastet kur fetusi
do ishtë një cënim eminent për dëmtimin e rëndë të shëndetit, që mund të
shkaktontë vdekjen e nënës. Në këtë rast do të pranohej se fetusi ka një vlerë
më të lartë se sa jeta e gruas shtatzënë. Ky qëndrim do të ishte një intërpretim
i gabuar i nenit 2 të KEDNJ për arsye sepse
·
së pari pothuajse të gjitha palët kontraktuese e njohin abortin kur ai është i nëvojshëm
për të shpëtuar jetën e nënës
·
së dyti do të kishtë disproporcion interesash.
GJEDNJ në Vendimin Bruggermann dhe Sheuten kundër Republikës Federale të
Gjermanisë, si dhe në një aplikim kundër Britanisë së Madhe, ka theksuar se neni
2 nuk ka pasur si qëllim të marrë në mbrojtje fetusin e palindur. Termi i përdorur
nga konventa “everyone” apo “tutte persone” synon të mbrojë jetën e personave
tashmë ekzistues. Njohja e “të drejtës për jetën” për fetusin, do të vinte në
kundershtim me objektin dhe qëllimin e konventës. Megjithatë në çështjen Hercz
kundër Norvegjisë, Komisioni është shprehur se “nuk përjashton situata të
veçanta” në të cilat fetusi mund të gëzojë një mbrojtje të veçantë dhe duke
marrë në konsideratë këndvështrimet e ndryshme të shteteve në lidhje me këtë
çështje, është shprehur se shteteve u duhet lënë një diskrecion i gjerë në
trajtimin e kësaj çështjeje delikate, nëse do ta shtrijnë aplikimin e nenit 2
edhe në mbrojtjen e së drejtës së fetusit apo jo. Në referencë të precedentit
të krijuar si rezultat i shqyrtimit të disa çështjeve të debatuara në këtë pikë,
GJEDNJ,duke analizuar legjislacionët e ndryshme të shteteve anëtare në lidhje
me abortin, ka arsyetuar se fëmija i palindur nuk konsiderohet si “person” që
mbrohet drejtpërdrejt nga neni 2 i Konventës ,por edhe nëse femija i palindur
ka një të drejtë për të jetuar, ajo kufizohet në mënyrë të nënkuptuar nga të
drejtat dhe interesat e nënës.
Gjithashtu, në rast shtatëzanie, ardhur si rezultat i
marrëdhënieve jashtëmaretesore, të vajzave të mitura nën 16 vjec, për
ndërprerjen e shtatëzanisë, kërkohet edhe miratimi i personit që ushtron
autoritetin prinderor, apo kujdestarinë ligjore mbi të miturën.
Në lidhje me “dëmin” që mund të pretendohet nga lindja e
fëmijës në rastet kur gruaja nuk e dëshiron këtë lindje, praktika e ndjekur nga
gjykata të vendeve të ndryshme[6]
(apo Gjykata e Kasacionit në France) është, se sjellja në jetë e një fëmijë nuk
mund të përbëjë në vetvetë dëm për të cilin të mund të shprëblehet juridikisht
nëna, edhe në rastet kur fëmija ka lindur megjithëse ka pasur një ndërhyrje
mjekësore për ndërprerjen e shtatzanisë.
Çështje tjetër që ka sjellë diskutime është edhe ajo e
klonimit njerëzor dhe eksperimenteve me qelizat embrionale. Biologjikisht, qeliza
e klonuar kalon nëpër të njëjtat procese si qeliza natyrore (embrion, fetus, i
mitur, i rritur), për rrjedhoje mund të konsiderohet se çdo eksperiment, klonimi
për kërkime embrionale përbën një vrasje të një individi potencial. Mungesa e
një përkufizimi të vetëm për embrionin në Europë, ka bërë që në shtete të ndryshme,
ky fenomen të rregullohet në mënyra të ndryshme.
Legjislacioni europian e ka ndaluar klonimin njerëzor në
Protokollin Shtesë të Konventës për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe
Dinjitetit të Qënieve Njerëzore, miratuar në Paris në 12 janar 1998.
Në vendimin “Calvelli dhe Ciglio kunder Italisë” GJEDNJ evidentoi
rregullimet ligjore përkatëse që do të detyronin spitalet publike apo private, të
merrnin masa të përshtatshme për mbrojtjen e jetës se pacientëve. Në vazhdim
GJEDNJ thekson se duhet të ndertohet një sistem ligjor efektiv dhe i pavaruru për
të përcaktuar shkaqet e vdekjes se pacientëve që janë nën kujdesin e mjekëve,
qofshin këta edhe të institucioneve private dhe në rast se ka vend, këta persona
duhet të garkohen me përgjegjësi. Në këtë çështje u theksua se në rrethana të
caktuara dëmshpërblime civile apo administrative, mund të japin mbrojtjen e
duhur në rastet kur përmes këtyre kanaleve arrihet të vendoset marrëveshja dhe
kryerja e dëmshpërblimit.
EUTANAZIA
Problem mjaft i diskutuar dhe delikat që
lidhet me nenin 2 është dhe çështja e Eutanazisë, që me dy fjalë mund të perceptohet
dhe si ndihma në vetëvrasje. Problemi është
sa juridik aq dhe fetar e psiko-social. Në pikpamjen juridike qëndrojnë në
kundrapeshë e drejta e personit kundër çdo torture, trajtimi ose ndëshkimi çnjerëzor a poshtërues[7]
nga njëra anë dhe e drejta e jetës nga ana tjetër.
Problemet dhe pyetjet kryesore që dalin në lidhje me këtë çështje janë:
Së pari A duhet shteti të mbrojë të “drejtën për të jetuar” të
një personi që nuk dëshiron të jetojë më, duke dal në kundërshtim me vullnetin
e tij?
Së dyti A mund të lejoj shteti dhënien fund të jetës me qëllim
që ti jepet fund vuajtjeve të një personi, nëse ky i fundit nuk mund të shpreh
vullnetin e tij në këtë rast?
Në praktikë
pyetja tenton të jetë e lidhur me faktin nëse aparatet që mbajnë në jetë pacientët
mund të fiken përpara se personi të konsiderohet klinikisht i vdekur, me qëllim
që të mos shtrohet pa arsye procesi i vdekjes. Në dritën e precedentit në
lidhje me kerkesat për ndihmë në vetëvrasje, doktrina flet në favor të lënies
së hapësirës në vlerësimin e shteteve.
Në fakt
ekzistojnë një sërë shtetesh si Danimarka,hollanda,Belgjika, që e lejojnë
eutanazinë.
Në çështjet e
shqyrtuara prej saj, gjykata është treguar e rreptë në lidhje me pretendimin se
neni 2 i Konventës duhet të interpretohet, se u jep individëve një të drejtë për
të kryer vetëvrasje. Në disa rrethana të përcaktuara qartë neni 2 mund të
imponojë një detyrim pozitiv te autoritetet e shtetit për të marra masa operative
parandaluese për të mbrojtur një individ, jeta e të cilit është në rrezik.
Në të gjitha çështjet
e parashtruara në gjykatë është vënë theksi te detyrimi i shtetit për të
mbrojtur jetën. Neni 2 nuk mund të interpretohet se jep diametrikisht të drejtën
e kundërt, përkatësisht të drejtën për të vdekur. Ai nuk mund të krijojë një të
drejtë për vetëvendosje në kuptimin që i japin një individi të drejtën për të
zgjedhur vdekjen dhe jo jetën. Gjykata përkatësisht konstaton, se nuk mund të
rrjedh nga neni 2 i Konventës asnjë e drejtë për të vdekur, qoftë në duart e
një personi të tretë, qoftë në duart e një autoriteti publik.
Përsa i përket të drejtës shqiptare,
eutanazia nuk është e lejueshme pasi kjo vjen në kundërshtim dhe me normat e
moralit të popullit shqiptar, madje vrasja e kryer në kushtet e eutanazisë
konsiderohet si vrasje e thjeshtë.16 Vrasje e thjeshtë, si rregull,
cilësohet dhe eutanazia, domethënë, kur subjekti shkakton vdekjen me kërkesën
dhe pëlqimin e vetë viktimës, ose për t’u dhënë fund sa më shpejt vuajtjeve e
dhimbjeve të forta, të shkaktuara nga një sëmundje e rëndë e pashërueshme.
Ekziston një pikëpamje, që vrasja e kryer në gjendje të eutanazisë, të dënohet
si krim, ose në bazë të nenit 76 të Kodit Penal ose si vrasje në rrethana
lehtësuese në bazë të nenit 82 të Kodit Penal, kur ka rrethana të tilla.17 Gjithsesi në Kodin Penal nuk
parashikohet si figurë e veçantë e veprës penale eutanazia, madje në kapitullin
e krimeve kundër shëndetit dhe jetës, termi eutanazi nuk ekziston.
DËNIMI ME VDEKJE
Shoqëria
njerëzore në të cilën në po jetojmë, ka ecur me hapa të shpejtë evoluimi.
Evoluim i cili diktohet me anë të modifikimeve apo transformimeve rrënjësore që
nga shoqëria primitive deri në ditët e sotme. Evoluimi i shoqërisë ka patur
gjithmonë prirje të elinminojë mbetjet e
së shkuarës së largët primitive, duke ndryshuar vazhdimisht natyrën e bashkjetesës
njerëzore. Zhvillimet që ka pësuar shoqëria nëpërmjet evoluimit janë pranuar,
por edhe janë parë me dyshim, deri diku duke u kontestuar nga anëtarët e
shoqërisë njerëzore. Brenda këtij kuadri përfshihet dhe dënimi me vdekje, i
cili për shkak të mospërputhjes së mentaliteteve të ndryshme është bërë objekt
debatesh. Dënimi me vdekje zë një vend, me rëndësi në mendimin shoqëror,
politik, filozofik, juridik e teorik, si dhe në legjislacionin tonë penal nga
lashtësia e deri në ditët tona[8].
Dënimi
me vdekje është bërë një nga temat më të përfolura dhe më shumë të diskutueshme
në mbarë botën. Koncepti i dënimit me vdekje është cënim i të drejtës me të
rëndësishme njerëzore, të drejtës për të jetuar, si një e drejtë natyore e
pamohueshme, e pacënueshme dhe e patjetërsueshme. Ky dënim shkakton eleminimin
e subjektit nga shoqëria, duke mohuar mundësinë e rehabilitimit të tij, dhe në
vetvete përbën dënim kapital që shteti realizon nëpërmjet pushtetit të tij
gjyqsor.
Duke
iu rikthyer dhe njëherë paragrafit të dytë të nenit 2 të Konventës thuhet:
Askujt
nuk mund ti privohet qëllimisht jeta, me përjashtim të rastit kur zbatohet një
vendim me vdekje, i dhënë nga një gjykatë ku krimi ndëshkohet me këtë dënim nga
ligji.
Konkretisht
neni 1 i Protokollit 6 shprehet: “Dënimi me vdekje do të shfuqizohet. Askush
nuk do të dënohet apo ekzekutohet me këtë dënim”
Gjykata të ndryshme
kombëtare kanë marrë vendimin për heqjen e dënimit me vdekje. Ky lloj dënimi
dhunon të drejtën që lind bashkë me individin, pra të drejtën për të
jetuar dhe për të mbrojtur dinjitetin.
Sot 63 vende e kanë hequr dënimin me vdekje për të gjitha krimet, 16 të tjera e
hoqën për të gjitha krimet me përjashtim të krimeve të kohës së luftës. Krahas këtyre vendeve
ekzistojnë dhe 24 që quhen abilicioniste, por që nuk e kanë ekzekutuar dënimin
me vdekje kohët e fundit. (Botime të Këshillit të Evropës, Heqja e Dënimit me
vdekje në Evropë, 2000). Evropa e ka thyer gurin e rëndë që peshonte mbi legjislacionin
e saj. Edhe Shqipërisë i takonte ta nxirrte menjanë këtë gur që nuk bënte gjë
tjetër veçse vinte në rrezik shembjeje legjislacionin e saj, që nuk mbështetej
në themele të forta. Në Shqipëri heeqja e dënimit me vdekje ka ardhur si kusht
jo si reflektim yni si shoqëri.
Pas ratifikimit të
Protokollit Nr.6, Europa filloi të konsiderohej si një vend pa dënim me vdekje në
praktikë, pasi vendet europiane e ruajtën dënimin me vdekje vetëm si një dënim
i aplikueshëm në kohë lufte. Vlen për t’u theksuar, se përgjegjësia e shtetit
nuk shtrihet vetëm në mosparashikimin dhe mosaplikimin e dënimnit me vdekje
sipas legjislacionit të tij të brendshëm, por shteti është përgjegjës dhe ka
detyrimin edhe të mosekstradoje shtetas nga territori i tij, në vende ku ndaj tyre
mund të aplikohet dënimi me vdekje.
Në
rastet kur kryhen ekstradime drejt vendeve ku parashikohet dënimi me vdekje, kërkohet
që shteti ekstradues të sigurojë garanci proceduriale nga organet përkatëse të shtetit
ekstradues, se në rast dënimi të të ekstraduarit, ndaj tij nuk do aplikohet dënimi
me vdekje. Dënimi me vdekje tashmë nuk mund të parashikohet as në rast lufte,
as në rastet e rrezikut shumë të afërt të luftës.
Gjykata Europiane për të Drejtat e Njeriut është mekanizmi
i kontrollit të Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut, që pas hyrjes në
fuqi të protokollit 11. Kjo Gjykatë paraqitet si një organ qëndror i
specializuar dhe me karakter gjyqësor, e cila në bazë të nenit 32/1 të Konventës
është kompetente “për të gjitha çështjet që lidhen me interpretimin dhe
zbatimin e konventës dhe të protokolleve të saj”.
Në kuadrin e frymës që përcjell Konventa Europiane për
të Drejtat e Njeriut, vlen të përmendet se jo çdo kush mund të parashtrojë
ankim në Gjykatë. Refuzohet
detyrimisht ankimi i paraqitur se i ashtëquajtur action popularis, pra vetëm, në
interesin publik. Ankues mund të jetë vetëm personi
fizik ose juridik, i cili arrin të dëshmojë se ka qenë drejtpërdrejt dhe personalisht
i dëmtuar nga veprimi ose mosveprimi, që është objekt i akuzës.
Koncepti
i të demtuarit në Konventë ka një kuptim autonom, që i nënshtohet një interpretimi
të pavarur nga dispozitat e brendshme, që lidhen me interesin juridik ose me zotësinë për veprime juridike. Në kuptim të Konventës ai është personi realisht i
dëmtuar nga veprimi ose mosveprimi, që përbën shkelje të viktimës *actual
victim*. Ankim mund të paraqesin jo vetëm personat direkt të dëmtuar, por edhe të
tjerë që kanë pësuar, si rezultat i një veprimi, që është drejtuar kundër një personi
tjetër *indirect victim*. Kjo i referohet personave që janë kaq shumë të lidhur
me personin e dëmtuar drejtpërdrejt, saqë vetë vuajnë nga shkelja e të drejtave
të tij. Komisioni ka deklaruar në çështjen “Andronicou dhe Constantinou kundër
Qipros[9].
Shumë natyrshëm mund të lindë pyetja, se pse duhet mbrojtur jeta e një
krimineli. Kësaj pyetjeje i japin përgjigje studjues të ndryshëm, një ndër të
cilët është dhe Z. di Gennar, i cili pohon se duke zbatuar dënimin me vdekje, e
vendos veten në të njëjtin nivel me
kriminelin[10]. Në këtë
mënyrë nuk mbetet moralisht asnjë arsye për të dënuar kriminelin. Të gjithë ata
të cilët janë pro dënimit me vdekje pohojnë, se dënimi me vdekje parandalon
krimin. Asnjë provë statistikore nuk e pohon këtë. Duke patur parasysh se
drejtësia njerëzore mund të gabojë, duhet hequr automatikisht dënimi me vdekje
sepse është tragjike të mendosh, se shpesh janë ekzekutuar njerëz të pafajshëm.
Si mund të gjej zbatim neni 2 i Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut,
në qoftëse pjesa dërrmuese e rasteve rezultojnë të tilla. Nuk duhet të harrojmë
se flitet për jetë njeriu. Jeta është e shenjtë dhe duhet mbrojtur me çdo
kusht. Nuk duhet të vendosësh para gijotinës kokën e njeriut, sepse ka raste që
dalin fakte të reja dhe nuk ka shance për t’u kthyer mbrapa. Pse
duhet ta ketë pushtetin dikush për të luajtur me jetën e tjetrit ? Ne si
qytetarë të një shteti demokratik si mund ta pranojmë se kjo mund t’u ndodhë
kryesisht atyre që nuk janë të aftë për të mbrojtur pafajësinë e tyre, nuk janë
të aftë të përballojnë një përfaqësim
ligjor kompetent. Ndërgjegjia jonë nuk e pranon. Dënimi me vdekje është në
konflikt të hapur me ndjenjat e vërteta humanitare dhe demokratike.
Një shtet që mbështet
dënimin me vdekje përcjell mesazhin se vrasja apo metodat e tjera çnjerëzore,
janë metodat më efikase për t’i dhënë zgjidhje problemeve që prekin shoqërinë.
Opinioni publik e mbron këtë dënim dhe kjo e justifikon zbatimin e tij.
Respektimi i të drejtave të njeriut nuk varet nga opinioni publik. Çdo individ
ka opinionin e tij duke u mbështetur në interesat vetjake. Është shumë e
rëndësishme që të bindet opinioni publik për efikasitetin e heqjes së këtij
dënimi. Për këtë qëllim duhet të ngrihen strategji të cilat do të rrisin
besueshmërinë e popullit te organet e drejtësisë. Vëmendje të veçantë i duhet
kushtuar ndërgjegjësimit dhe angazhimit të të gjithë shoqëris. Për të ndërtuar
një kulturë të të drejtave të njeriut duhet të krijohet bindja se krimi dhe
kriminalitëti duhen luftuar në emër të mbrojtjes së të drejtave të njeriut, por
kjo mbrojtje duhet të bëhet brenda respektimit të të drejtave të njeriut.
LEGJISLACIONI SHQIPTAR DHE NENI 2 I
KONVENTËS EUROPIANE TË TË DREJTAVE TË NJERIUT
Është
e natyrshme që një prej çështjeve me të para që duhen trajtuar në përgatitjen e
nje raporti mbi përqasjen e legjislacionit shqiptar me Konventën Europiane të të Drejtave të
Njeriut, është vlerësimi i marrëdhënieve ndërmjet të drejtës së brendshme dhe
së drejtës ndërkombëtare. Në kuadrin e proceseve demokrtike, legjislacioni
shqiptar pësoi ndryshime rrënjësore në parimet mbi të cilat ngrihen institucionet
kushtetuese dhe veçanërisht në trajtimin e të drejtave të njeriut. Miratimi i Kushtetutës se re të Republikës së Shqipërisë
në nëntor 1998 përbën arritjen më të madhe në drejtim të institucionalizmit të
demokracisë në Shqipëri dhe garantimit të të drejtave të njeriut. Respektimi i të
drejtës ndërkombetare nga legjislacioni shqiptar, ka bazë kushtetuese që
deklarohet në nenin 5 të Kushtetutës në të cilin përcaktohet :
“Republika e Shqipërise zbaton të drejtën ndërkombëtare të detyrueshme për të”[11].
Ndërsa në nenin 116 marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara rënditen pas Kushtetutës,
si akte normative që kanë fuqi në të gjithë territorin e Republikës së Shqipërisë.[12]
Nëqoftëse do analizonim sistemin juridik shqiptar konstatojmë se është kryer punë
kolosale në kuadër të përqasjes
së legjislacionit me standardet e Konventës. Konventa Europiane e të
Drejtave të Njeriut u bë pjesë e rendit tonë
juridik në vitin 1996.
Pra një vit pasi Shqipëria
ishtë bërë pjesë e Keshillit të Europës ajo ratifikoi me ligjin nr 8137 të datës
31.07.1996 konventën në fjalë. Përqasja e legjislacionit me standardet e kërkuara
prej saj ka qenë një proces i vazhdueshëm. Ai është një detyrim jo vetëm
ndërkombëtar nisur nga parimi pacta sund servanda por dhe kushtetues
i shtetit, pasi në bazë të nenit 5 të kushtetutës “Republika e Shqipërise
zbaton të drejtën ndërkombëtare të detyrueshme për të”.
Shqipëria me aderimin në
Këshillin e Europës detyrohej që të ratifikonte Konventën Europianë të të
Drejtave të Njeriut së bashku me Protokollet nr.1, 2,4,7 dhe 11 të saj brenda
afatit prej një viti, si dhe të nënshkruante, ratifikonte dhe zbatonte
Protokollin nr.6 të kësaj Konvente, lidhur me heqjen e dënimit me vdekje në
kohe paqeje, brenda një afati prej tre vjetësh, nga koha e aderimit të saj,
gjithashtu dhe me detyrimin që deri atëhere të zbatonte nje moratorium për
ekzekutimet deri në heqjen e dënimit me vdekje.
Megjithatë dënimi
me vdekje në vendin tonë është shfuqizuar për të gjitha veprat
penale të kryera në kohë paqeje, para se Shqipëria të përmbushte dhe detyrimin për
të ratifikuar protokollin 6 të Konventës.
Me vendimin
nr 65 të datës 10.12.1999, Gjykata Kushtetuese
e vënë në lëvizje në bazë të një kontrolli konkret nga Kolegji Penal i Gjykatës
se Lartë, sipas nenit 145/2 të Kushtetutës, ka deklaruar si të papajtueshëm me
Kushtetutën e Republikes se Shqipërisë dënimin me vdekje duke e shfuqizuar atë
nga dispozitat 29/1, 31, 73, 74, 75, 77, 78, 79, 109, 141, 208, 219, 221, 230
dhe 234 të Kodit Penal dhe nenet 59/2 dhe 77 të Kodit Penal Ushtarak duke
arsyetuar se :
- duke u nisur nga fakti se,
Republika e Shqipërise është pjesë përbërëse e një realiteti krejt të ri në përputhje
me zhvillimin ligjor europian;
-meqenëse ajo ka marrë përsipër
të zbatojë të gjitha angazhimet ndërkombëtare, si pjesë e këtij komuniteti ku
bën pjesë;
- duke u reflektuar ky
angazhim i karakterit juridik dhe politik që në vitin 1998 në Kushtetutën e re,
të cilen populli shqiptar e miratoi me referendum;
- përderisa dënimi me vdekje
nuk i shërben qëllimeve të vetë dënimit dhe është i papërshtatshëm për
mbrojtjen e një shoqërie të civilizuar, pasi nuk është ai mjeti kryesor që
ndikon në parandalimin e kriminalitetit, por janë stabilizimi i kësaj shoqërie
dhe forcimi institucional i shtetit, faktorët determinantë në këtë drejtim;
Në
përputhje me mekanizmat ndërkombëtar[13]
pranojmë se legjislacioni shqiptar parashikon edhe disa rrethana të cilat përjashtojnë
rrezikshmërinë shoqërore të veprave penale dhe për rrjedhoje sjellin mospërgjegjesinë
penale për veprimet përkatëse të kryera. Kështu në nenin 19 dhe 20 të Kodit
Penal përcaktohen instituti i “Mbrojtjes
se Nevojshme” dhe ai i “Nevojës Ekstreme”.
Pa
u futur në teorinë e së drejtës penale për të shpjeguar rastet kur do të kemi
aplikimin e instituteve të mësipërme, mund të themi se kushtet e kërkuara nga
Kodi Penal për të mundësuar aplikimin e tyre janë brenda standardeve të kërkuara
nga Konventa Europiane për të Drejtat e Njeriut, pasi respektojnë plotësisht
standardin e vendosur nga Neni 2/2, pika a) i saj.
10. BURIMET KRYESORE:
1.
Kushtetuta e Republikës së Shqipërise.
2.
Komentar mbi të drejtat e njeriut.
3.
Leksione
- [1]Dr Elizabeth Wicks-Oxford University
4.
Abortion, euthanasia and
infanticide-Peter Singer
5.
Udhëzues i shkurtër rreth KEDNJ, Donna
Gomien;
6.
Të Drejtat e Njeriut në Europe
(jurisprudence dhe komentë),Botim i Qendrës Europiane Tiranë,2001 emër
7.
E
drejta penale e posaçme-. Prof. Dr. Ismet Elezi.
8.
Raporti mbi Studimin e Përqasjes se
Legjislacionit Shqiptar me Konventën Europiane të të Drejtave të Njeriut
9.
‘E
Drejta për Jetën’, një udhëzues për
zbatimin e Nenit 2 të Konventës Evropiane
për të Drejtat e Njeriut -Douwe
Korff
10.
Ledi Bianku mbi Jurisprudencen e
Gjykatës së Strasburgut
11.
‘Studime mbi kriminalitetin’- Zenno di
Gennaro.
[1] Dr Elizabeth Wicks-Oxford University.
[2] Peter sinder-Abortion,Euthanasia and Infanticide.
[3] shih çështjen Mccann dhe të tjerë kunder Mbretërisë së
Bashkuar,vendim i Dhomës së Madhe 5 shtator 1995
[4] në këtë çështje gjykata ka argumentuar se ka pasur
shkelje të kushteve procedurialete te nenit 2 të Konventës
[5] neni 2 I
KEDNJ.
[6] Në kete vendim ështëarsyetuar:...dispozita te tilla vendosin nje ekuiliber te
barabarte nga njera anë nëvojes per te siguruar mbrojtjen e fetusit dhe nga ana
tjeter interesat e gruas
[7] Nëni 3 I KEDNJ
[8] E drejta
penale e posacme-. Prof. Dr. Ismet Elezi.
[10]
‘Studime mbi kriminalitetin’- Zenno di Gennaro.
[11]
KUSHTETUTA E SHQIPERISE-nënët 5,116.
[12] Po
aty..
0 comments:
Post a Comment